Сояны тамшылатып суармалау әдісімен өсіргенде ашық-қоңыр топырақ құнарлылығының өзгеруі

Аннотация. Соя дақылын өсіру кезінде өсіру жағдайлары сияқты, суару және егу тәсілдерінің де маңызы зор. Іле Алатауының аймағында бордақыланған және тамшылатып суарылған соя дақылдарының өнімділігі шамамен бірдей болды және сәйкесінше 46,2 мен 48,3 ц/га құрады.

Abstract. The cultivation of soybean grain is significantly influenced by both the conditions of cultivation and the methods of irrigation and sowing. Under the conditions of the foothill zone of the Ili Ala Tau, the yield of soybeans with furrow irrigation and drip irrigation under the film was approximately equal and amounted to 46,2 and 48,3 c/ha, respectively.

Кілтті сөздер: сояны суару; топырақтың ылғалдылығы; тамшылатып суару; суару жылдамдығы; суару режимі.

Keywords: soybean irrigation; soil moisture; drip irrigation; irrigation rate; irrigation regime.

Біздің елімізде де «жасыл» экономикаға көшудің алғышарттары жасалып жатыр. Елбасы «жасыл» энергетикаға көшу,  «жасыл» технологияларды ендіру ғаламдық экономиканың маңызды бағыты екенін және көмірсутегінің мол қорлары  барына қарамастан, баламалы энергия көздерін дамыту еліміз үшін басты мәселенің бірі екендігін айтып келеді. Осы ретте мемлекет басшысының Жарлығымен 2013  жылы мамырда Қазақстанның «жасыл экономикаға» көшуі жөніндегі тұжырымдамасы қабылданды. Экологиялық таза экономиканы дамытуда ел алдында тұрған міндеттер белгіленді. Елді индустриялық – инновациялық дамыту бағдарламасы және «ЭКСПО-2017» халықаралық мамандырылған көрмесін өткізу жоспары аясында «жасыл» экономиканы игерудегі алғашқы қадамдар жасалды. Жасыл белдеу - «жасыл экономикалық» саясатымыздың ажырамас бөлшегі [1].

Тамшылатып суару қазіргі уақытта қарқынды дамып келе жатқан әдістердің бірі болып табылады. Соңғы жиырма жылда тамшылатып суаруды жүзеге асыратын аудандар 6 еседен астамға кеңейіп, қазір 6,1 млн. гектарды құрайды [2]. Су ресурстарының шектеулі болуына байланысты, Қазақстандағы суды тиімді пайдалану проблемасы ерекше өзектілік болып табылады. Дәнді дақылдарды өсіру үшін суды пайдаланудың ең үнемді тәсілдерінің бірі ретінде, тамшылатып суарудың жергілікті ағындарды, күрделі нысандарда, сондай-ақ циклдық суару жүйелерінде қолдану зор пайдасын әкеледі [3].

Зерттеу жұмыстары Қазақ егіншілік және өсімдік шаркашылығы ҒЗИ-ның суармалы егіншілік бөлімінің тәжірибелік стационарында жүргізілді. Тәжірибе 3 қайталанымнан тұрады. Зерттеуге майбұршақ дақылының отандық сорты Жансая алынды. Майбұршақтың Жансая сорты сәуірдің 22-24 аралығында тәжірибе нобайы бойынша себілді.

Суару әдістері тау етегіндегі ашық-каштан топырақтардың агрохимиялық қасиеттеріне белгілі бір әсерін тигізді (кесте 1). Зерттеліп отырған нұсқалардың топырағының егістік қабатындағы жалпы қарашіріктің мөлшері 1,0-1,50 %, тұрақсыз қарашіріктің мөлшері –0,079-0,154%,  нитраттардың мөлшері –15,1-31,6 мг/кг, жылжымалы фосфордың мөлшері – 261-494 мг/кг және алмасатын калидің мөлшері – 12,3-50,9 мг/кг шамасында ауытқыды.

Кесте 1.

Әртүрлі суғару тәсілдері кезінде майбұршақ егістігі топырағының құнарлығының негізгі көрсеткіштері

Топырақтың агрофизикалық қасиеттері. Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың белгілі бір әдісінің тиімділігін бағалауда, агротехникалық тұрғыдан құнды және суға төзімді агрегаттардың коэффициентін анықтау маңызды. Тамшылатып суару, жоғарыда аталған топырақта сыналған дақылдардың (кесте 2) суға төзімді агрегаттардың (> 0,25 мм) құрамына оң әсер етеді.

Кесте 2.

Агрономиялық құнды және судың қарқындылығына төзімді агрегаттары, %, 2019 жыл

Тәжірибе егістігіндегі топыраққа талдаулар жасау үшін үлгілер алынып зертханада талдаулар жүргізілді.  Есепті жылдың мамыр айында ашық-қоңыр суландырылған топырақтардың тығыздығын анықтау және бағалау, суару алдында 0-40 см қабатының тығыздығы бастапқыда 1,27-1,30 г/см³ аралығында болды. Белгіленген топырақ қабатының көлемдік массасының көрсеткіштері қыркүйек айында тамшылатып суару жұмыстарын жүргізгеннен кейін зерттелген нұсқаларда 1,40-1,45 г/см³ дейін өсті (кесте 3).

Кесте 3.

Топырақ  массасының өзгеруі, г / м³

Іле Алатауының тау бөктеріндегі аймағының жағдайында жамылғы пленкамен суару және тамшылатып суарудағы майбұршақ дақылының өнімділігі 10-ші кестеде көрсетілген. Қарықпен суарылған нұсқалардағы өнімділік – 30,0 ц/га құраса, жамылғы пленка астында тамшылатып суаруда – 48,3 ц/га құрады (кесте 4).

Өнімді жинау JohnDeereS 760i комбайынымен жүргізілді.  Арнайы майбұршақ өнімін жинауға арналған JohnDeere 622 жаткасымен жиналды. Жинау кезінде дәннің шығымдылығы  1% -дан аз, астықтың ылғалдылығы 9,1% -ды құрады.

Кесте 4.

Әртүрлі суару тәсілдеріне байланысты майбұршақ дақылының өнімділігі, ц/ га (2018-2019 жж.)

Сурет 1. Соя дақылының пісу кезеңі, 2019 ж.

Майбұршақ дақылын әр түрлі суару тәсілдерімен өсіруді зерттеу нәтижелері бойынша тамшылатып суаруды пайдалану өсімдіктің өнімділігінің жоғарылауына айтарлықтай әсер ететіндігін айқын көрсетті.

Резюме

В условиях предгорной зоны Илийского Алатау урожайность сои при капельном орошении и капельном орошении под пленкой была примерно равной и составила соответственно 46,2 и 48,3 ц/га. Динамика содержания основных элементов плодородия почв в пахотном 0-20 см слое под посевом сои свидетельствует, что после капельного полива содержание общего  и лабильного гумуса повысилось соответственно на 1,47% и 0,154%.