ОҚУ ПРОЦЕСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ КОГНИТИВТІ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Қазіргі жағдайда ЖОО түлегін тар кәсіптік даярлау моделі емес, кәсіптік өзгерістерді ескере отырып, оқытудың мақсаттары, мазмұны мен нәтижелері кешенді түрде қалыптасатын интегралдық типтегі үлгі сұранысқа ие. Ол дағдылардың білім жүйесімен анықталатын біліктілікті ғана емес, сонымен қатар негізгі жеке қасиеттер мен құзыреттерді де білдіреді.

Д.Ю.Алипханованың пікірінше, құзіреттіліктің ішкі және сыртқы ресурстарды пайдалану негізінде адамның өмірлік және кәсіби мәселелерін шешуге дайындығы ретіндегі анықтамасы ең сәйкес болып табылады [1]. Бұл тәсіл арқылы студенттердің жеке қасиеттерінің, білімдерінің, дағдыларының, алынған тәжірибеге байланысты екенін көрсетеді. «Құзыреттілік» ұғымында кәсіпқойлықтың дәстүрлі белгілерінен – білім, дағдыдан басқа мынандай қасиеттерді атап көрсетеді:

- интегративті және шығармашылық сипатта;

- нәтиженің жоғары тиімділігі;

- білім берудің практикалық бағдарлануы;

- өзін-өзі жетілдіру мотивациясын қалыптастыру;

- академиялық және еңбек ұтқырлығы [2].

Липатникова И.Г. және Паршина Т.Ю. мақаласында Еуропалық қоғамдастық когнитивтік құзыреттілікті «білім беру деңгейін үздіксіз жақсартуға дайындық, өзінің жеке әлеуетін жаңарту және іске асыру қажеттілігі, жаңа білім мен дағдыларды өз бетінше алу қабілеті, өзін-өзі дамыту қабілеті» деп түсіндіретінін атап өтеді[3].

Лемешова Е.В. мақаласында когнитивтік құзіреттілік тұлға құзыреттілігінің негізгі түрлерінің бірі болып табылатынын, сондықтан қазіргі жағдайда оны әрбір маман меңгеруі тиіс екенін атап көрсетеді. Оны құзіреттіліктің басқа түрлерінің құрамдас бөлігі, үздіксіз білім берудің тұлғалық негізі ретінде қарастыруға болады. Танымдық құзыреттілік құрылымына сүйене отырып, оны қалыптастырудың келесі міндеттерін бөліп көрсетуге болады: студенттердің кәсіптік білімге және алған кәсіпке мотивациялық-құндылық қатынасын дамыту; өз бетінше оқу әрекеті технологиясымен қаруландыру; оқу-танымдық әрекетті эмоционалды-еріктік реттеу дағдыларын, рефлексия және өзін-өзі объективті бағалау әдістерін қалыптастыру[4].

Паршина Т. Ю. өзінің мақаласында когнитивті құзыреттілік деп тұлғаның интегралды сапасы түсінілетінін, оның білім деңгейін үнемі дербес арттыруға, өзінің жеке әлеуетін өзектендіруге және іске асыруға дайындығын, жаңа білім мен дағдыларды игеру қабілетін, өзін-өзі дамыту қабілетін анықтайды. Ал когнитивті құзыреттілікті стандартты және стандартты емес жағдайларда құзыреттілікті көрсету тәжірибесіне негізделген жеке қасиет ретінде қарастырады[5].

Некрасов В.П. және Скрипов А.В.  өз мақаласында танымдық құзіреттілікті жоғары оқу орнында алған білімдері мен дағдыларына сүйене отырып, әр түрлі өндірістік жағдайларда тиімді шешім қабылдауға дайындығы және одан кейінгі өнімді іс-әрекетке қабілеттілігі ретінде анықтауға болатынын атап көрсетеді. Бұл түлектің негізгі құзыреті екені сөзсіз, онсыз ол кәсіпорында пайдасыз. Танымдық құзіреттілікке ие болу университет түлегіне жоғары оқу орнынан кейінгі әлеуметтік-өндірістік салаға адекватты және жоғары тиімділікпен кірігуге мүмкіндік береді. Танымдық құзыреттілік – студенттің университетте алатын жоғары білімінің негізгі аспектісі[6].

Құзыреттілік ұғымы міндетті түрде ақпаратты қабылдау және оқу процесінде психикалық стратегияларды қолдану процестеріне қатысты маңыздыларының бірі ретінде когнитивті компонентті қамтиды. Когнитивті құзіреттілік – оның танымдық процестерінің қалыптасу дәрежесін, оқу-танымдық іс-әрекетінің құрамдас бөліктерін, үнемі өзін-өзі тәрбиелеуге ұмтылысы мен дайындығын көрсететін тұлғаның ажырамас қасиеті. Когнитивті құзіреттілікті тұлға құзыреттілігінің негізгі түрлерінің бірі ретінде, құзіреттіліктің басқа түрлерінің құрамдас бөлігі ретінде, үздіксіз білім берудің тұлғалық негізі ретінде қарастыруға болады. Когнитивті құзыреттілік оқушы тұлғасының сапасы ретінде өзіндік ерекшеліктері мен құрылымына ие.

Когнитивті құзіреттіліктің маңыздылығы мынаған байланысты:

- білім, білік, дағдымен қаруландырады;

- оқушылардың дүниетанымын, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуге ықпал етеді;

- олардың танымдық қабілетін, белсенділігін, дербестігін дамытады;

- оқушылардың әлеуетті мүмкіндіктерін ашады және жүзеге асырады;

- ізденушілік пен шығармашылық танымдық әрекетке баулиды.

Танымдық белсенділік – танымдық қызығушылық негізінде оқу әрекетін ынталандыратын білім алушы әрекетінің жетекші түрлерінің бірі. Сонымен, когнитивтік құзыреттілік деп оның танымдық деңгейін үнемі жетілдіруге дайындығын, өзінің жеке әлеуетін жаңарту және іске асыру қажеттілігін, жаңа білім мен дағдыларды меңгеру қабілетін, өзін-өзі дамыту қабілетін анықтайтын тұлғалық қасиет түсініледі.

Когнитивті құзыреттілікті қалыптастыру туралы айтатын болсақ, біз когнитивті механизмдерді (адамның танымдық әрекетінің құрылғылары), когнитивтік процестерді (танымдық механизмдердің жұмыс істеу формалары), когнитивтік операцияларды (процесті немесе нақты танымдық әрекеттерді жүзеге асыру әдістерін), сондай-ақ когнитивтік құрылымдар (адамның шындықты қабылдауы мен интерпретациясын сипаттайтын білімді бейнелеу құрылымдары) қалыптастыру туралы айтамыз [7].

Когнитивті дағдыларға негізделген когнитивті құзыреттілік өз бетінше танымдық әрекетке жатады және тек оқу процесіне ғана емес, жалпы таным саласына да таралады. Өз бетінше ізденіс пен шығармашылық іс-әрекет процесінде білімді толықтыру және оқуды аяқтай білу маманның кәсіби қызметін жетілдіру мақсатында үздіксіз өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды шарты болып табылады. Психологиялық зерттеулер мидың өзіндік психикалық құрылымдарын жасағанда оқыту сәтті болатынын, бірақ оған дайын құрылымдар енгізілен жағдайда оның жұмысында қиындықтар туындайтынын көрсетеді. Танымдық өз бетінше әрекет ету барысында тілдік білімді енгізу емес, оның туып, дамуына көмектесу керек. Когнитивті құзіреттілік адамның өзіндік іс-әрекет тәжірибесінде қалыптасады, сондықтан білім беру ортасы білім алушы өзін олардың қалыптасуына ықпал ететін жағдаяттарда – дәлірек айтқанда, өзіндік жұмыс процесінде табатындай етіп құрылуы керек.

Өзіндік оқу жұмысы деп оның барлық құрылымдық құрамдас бөліктерінде проблеманы қоюдан бақылауды жүзеге асыруға, бақылаудың өзі мен түзетуге дейін, жұмыстың қарапайым түрлерін орындаудан неғұрлым күрделі, ізденушілік сипатқа ауыса отырып, дербестігінің белгілі бір деңгейі болжанатын оқу әрекетінің түрі түсініледі.

Сонымен бірге, өзіндік оқу жұмысы– бұл белгілі бір тұлғалық және (немесе) әлеуметтік маңызды білім беру мақсаттарына: танымдық қызығушылықтарды, жалпы мәдени және кәсіби қажеттіліктерді қанағаттандыруға және кәсіби дамуға қол жеткізуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған, әуесқойлық, жүйелі танымдық іс-әрекет.

Оқушылардың когнитивті құзыреттілігін дамытуға бағытталған тапсырмалардың тағы бір түрі проблемалық тапсырмалар түрі болып табылады. Олардың ерекшелігі күрделілігінде: тапсырмалардың бір немесе екі түрін пайдалана отырып, когнитивті құзіреттілікті дамыту мүмкін емес, мұғалімнің білім беру мәселелерін шешудегі оқушылардың өз бетінше ізденіс әрекеті барысында қалыптасатын жүйелі, егжей-тегжейлі тізбек қажет, бұл ретте білім дайын түрде жеткізілмейді, бірақ белгілі бір мәселе қойылады.

Проблемалық жағдай, егер: мәселені түсіну үшін ақпарат жеткіліксіз болса немесе қолда бар білім жеткіліксіз болса, яғни білу мен білмеу арасында қайшылық болса; бұрын алған білімдерін жаңа практикалық жағдайларда пайдалану қажеттілігі туындаса; мәселені шешудің теориялық мүмкін жолы мен таңдалған әдістің практикалық мүмкінуществстігі арасындағы қайшылық болған кезде өз ұстанымына қатысты өзін-өзі анықтау қажет [8].

Сонымен, проблемалық оқыту студенттердің білім, білік, дағдыларды меңгеруіне, сонымен қатар олардың психикалық дамуының жоғары деңгейіне жетуіне, өз бетінше танымдық және шығармашылық әрекеті арқылы білімді өз бетінше меңгеру қабілетін қалыптастыруға тиімді ықпал етеді, осылайша оқытудың бұл түрі студенттердің когнитивті құзыреттілігін қалыптастыруға оң әсерін тигізеді.

Қорытындылай келе, құзыреттілікті адамның өзінің жеке басының негізі туралы айтуға мүмкіндікберуге, мүдделерін айналып өту арқылы жүктеуге және қалыптастыруға болмайтынын атап өткен жөн.

 Когнитивті құзыреттілікті қалыптастыру деңгейі динамикалық, өзгермелі көрсеткіш болып табылады, сондықтан оның құрамдас бөліктерін өзектендіру және дамыту арқылы осы сапаны дамытуға белгілі бір жағдай жасау қажет.